Ο τζόγος αποτελεί τοποθέτηση αντικείμενων υλικής αξίας σε παιχνίδι με αβέβαιη έκβαση που καθορίζει η τύχη και ανάλογα με αυτή γίνεται αναδιανομή των αντικειμένων, κάτι που τον διαχωρίζει από άλλες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου. Τα είδη του αφορούν σε τοποθέτηση χρημάτων βάσει αποτελέσματος παιχνιδιού, γεγονότος μελλοντικού ή σε εξέλιξη, λαχνών ή αριθμών, ενώ και οι επενδύσεις/μετοχές έχουν χαρακτηριστικά τζόγου (Blaszcynski,2003· Bolen & Boyd,1968· Οικονόμου και συν.,2016). Από όσους ασχολούνται, κάποιοι παίζουν περιστασιακά, άλλοι έχουν προβλήματα «αποδιοργανωμένου τζόγου» (πχ, σπατάλες, δανεισμό, παράπονα από άλλους) και ορισμένοι αντιμετωπίζουν «παθολογικό τζόγο» με πολύ σοβαρά προβλήματα που επηρεάζουν αρνητικά την καθημερινή λειτουργικότητα, σχέσεις, περιουσίες και εργασία (NRC,1999 στο Petry,2006). Μιλάμε για εξάρτηση όταν η ενασχόληση γίνεται κεντρική στη ζωή και στη σκέψη του ατόμου, που δεν μπορεί χωρίς τη διαδικασία του παιχνιδιού που επιδιώκει σε βάρος των άλλων τομέων της ζωής του (Γρηγορίου & Καλαμβοκίδου,2005). Η πορεία ίσως ξεκινά με ένα ανέλπιστα μεγάλο κέρδος [«τύχη πρωτάρη»] που δημιουργεί την αίσθηση ότι θα κερδίζει χρήματα· κατόπιν, παρά τις ήττες και την περαιτέρω απώλεια χρημάτων, επιδιώκει να παίζει για να «ρεφάρει»· τέλος, απελπίζεται και παίζει όχι για το κέρδος, αλλά μόνο για να παίξει (Blaszcynski,2003· Custer,1984, στο Ades & Lejoyeux,2003). Στην εποχή μας επεκτείνεται η διαδικτυακή μορφή, με 24ωρη πρόσβαση, ανωνυμία, χωρίς εμπόδια, διαμέσου και των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, με μεγαλύτερο κίνδυνο για εξάρτηση για όσους εξαρχής παίζουν διαδικτυακά συχνά, ενώ με το ψηφιακό χρήμα αισθάνονται σαν να μην στοιχηματίζουν πραγματικά ποσά και παίρνουν μεγαλύτερα ρίσκα (Okray & Direktör,2021· Φλώρος,2015).
Μερικά από τα σημάδια ανάπτυξης εξάρτησης είναι: η τάση για χρήση μεγαλύτερων ποσών, η εστίαση μόνο στα τυχερά παιχνίδια σε βάρος άλλοτε ευχάριστων δραστηριοτήτων, οι αποφάσεις που δεν τηρεί για περιορισμό ή διακοπή, ευερεθιστότητα, εκλογικεύσεις, ψέματα, επιδίωξη σχέσεων για οικονομικό όφελος, πολύωρες κι αδικαιολόγητες απουσίες, μειωμένη παραγωγικότητα, δελτία με εμφανείς μεγάλες σπατάλες, συνεχής έλλειψη μετρητών παρά το σταθερό εισόδημα, «φορτωμένες» πιστωτικές, αλλεπάλληλα δάνεια, αναφορές από φίλους για δανεισμό και κλήσεις δανειστών που απαιτούν εξόφληση χρεών (Blaszcynski,2003· Γρηγορίου & Καλαμβοκίδου,2005).
Επιβαρυντικοί παράγοντες είναι: η θετική ενίσχυση από το κέρδος· συναισθηματικά κίνητρα (πχ. ενθουσιασμός, επιθυμία για εντυπωσιασμό, πρόκληση, αίσθηση παντοδυναμίας, έλεγχο)· η συμμετοχή σε δραστηριότητες με υψηλό ρίσκο ως «αυτοθεραπεία» για αισθήματα κενού και κατάθλιψης· η ανταγωνιστικότητα· επιθυμία για ανεξαρτησία και κοινωνική αποδοχή· η πρώιμη έκθεση των παιδιών σε προγράμματα ΜΜΕ για αποτελέσματα αγώνων και σε διαφημίσεις νόμιμου τζόγου· κάποια ψυχοκοινωνικά γεγονότα (πχ απώλεια, χωρισμός, γάμος)· η παρορμητικότητα και υπερκινητικότητα· η πλήξη για όσους «αναζητούν τη δράση»· η αδυναμία χειρισμού συναισθηματικών εντάσεων και για χαλάρωση (Blaszcynski,2003· Ghezzi et al.,2006· Haustein & Schurgers,1992 στο Porter & Ghezzi,2006· Knapp & Crossman,2006· Οικονόμου & συν.,2016· Porter & Ghezzi,2006· Rosenthal & Rugle,1994 στο Petry,2006· Skinner,1974/2013). Οι παίκτες έχουν στρεβλές πεποιθήσεις που συντηρούν τον τζόγο, πχ. υπερεκτίμηση ικανοτήτων, προλήψεις για «γούρια» ή «γρουσουζιά», θεωρούν δεδομένη τη νίκη μετά από πολλές ήττες ή ότι το «κυνήγι για ρεφάρισμα» είναι ο μόνος τρόπος αποκατάστασης των απωλειών και επιλεκτική μνήμη για τις νίκες κι όχι τις ήττες (Toneatto & Nguyen,2007, στο Hodgins, Stea & Grant,2011). Για τους εφήβους παίζουν ρόλο η έναρξη ενασχόλησης από μικρή ηλικία με μεγάλη νίκη στο ξεκίνημα· αν προϋπήρχε κατάθλιψη· προβλήματα των γονέων με τον τζόγο ή άλλες εθιστικές συμπεριφορές· αν γενικά παίρνουν μεγαλύτερα ρίσκα· η χαμηλότερη αυτοεκτίμηση από συνομηλίκους ή, αντιθέτως, η υψηλή εξωστρέφεια, η ευερεθιστότητα, το άγχος και οι φτωχές δεξιότητες αντιμετώπισης προβλημάτων. Οι έφηβοι καταφεύγουν στον τζόγο ως ανεπιτυχή λύση για προϋπάρχοντα προβλήματα και τα χρήματα δεν είναι ο κύριος λόγος της εμπλοκής τους, αλλά το μέσο για να συνεχίσουν να ασχολούνται για να «δραπετεύσουν» σε έναν άλλο κόσμο (Gupta & Derevensky,2000 και Turchi & Derevensky,2006, στο Δάρα & Σάκου,2011). Τη διαδικτυακή μορφή επηρεάζουν η δυνατότητα για παιχνίδι χωρίς όρια, ότι είναι μια μοναχική δραστηριότητα με χαμηλό κόστος υπηρεσιών, η αίσθηση ότι ξεπερνούν πλήξη, δέλεαρ όπως δυνατότητες για μπόνους, τα επιδέξια διαφημιστικά σλόγκαν και η έντονη επιθυμία να «νικήσουν το μηχάνημα», σε συνδυασμό με αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της ηλικίας (τάση για ρίσκα, αίσθηση παντοδυναμίας) και με τον ενθουσιασμό από τη χρήση των παιχνιδιών, ενώ είναι σημαντική και η αλλαγή στον οικογενειακό τρόπο αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, με μείωση των εξωτερικών ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (Derevensky & Gupta,2007 & Griffiths,1999 & Griffiths & Parke,2002, στο Δάρα & Σάκου,2011).
Οι κοινωνικοπολιτικοί παράγοντες σχετίζονται με άνθηση της βιομηχανίας τυχερών παιχνιδιών από την επιδίωξη κρατών για κέρδος πέραν της άμεσης φορολογίας και για ανάπτυξη τουριστικών προορισμών· με τη σύνδεση του τζόγου με τα υπέρογκα κέρδη των ιδιωτικών και κρατικών επιχειρήσεων και με βαθιές πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές ρίζες της δραστηριότητας (νόμιμη, κοινωνικά αποδεκτή μορφή διασκέδασης, δημοφιλής στην Ελλάδα). Συχνά προβάλλεται στα ΜΜΕ και τη μυθοπλασία μια παραπλανητική εικόνα γοητείας και εύκολου κέρδους. Η δε αυξημένη διαθεσιμότητα των οργανωμένων επιχειρήσεων τυχερών παιχνιδιών σχετίζεται με μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που παίζουν και ίσως αναπτύξουν εξάρτηση· στις χώρες με αυξημένη προσβασιμότητα, είναι περισσότεροι οι περιστασιακοί και οι εξαρτημένοι παίκτες. Τέλος, η φτώχεια είναι σημαντικός παράγοντας, όπως φάνηκε την περίοδο της κρίσης (Griffiths,1999· Γρηγορίου & Καλαμβοκίδου,2005· Οικονόμου & συν.,2016· Paleologou et al.,2021).
Στην πανευρωπαϊκή έρευνα σε μαθητές ESPAD 2019, σχεδόν 2 στους 5 αναφέρουν ότι στοιχημάτισαν χρήματα· με την ηλικία, αυξάνεται το ποσοστό όσων έχουν στοιχηματίσει σε Πρακτορείο ή στο διαδίκτυο· τα αγόρια σε υψηλότερα ποσοστά από τα κορίτσια· 1 στους 9 είναι σε κίνδυνο για παθολογική ενασχόληση, ενώ 2,6% έχει ήδη· σχεδόν 3/10 αναφέρουν ότι τουλάχιστον ένας γονιός στοιχηματίζει. Αν και στην Ελλάδα καταγράφεται το υψηλότερο ποσοστό για 1 φορά ετησίως, συνδέεται με το εθιμοτυπικό στις γιορτές, ενώ ενθαρρυντικό είναι ότι, συγκριτικά με τον ευρωπαϊκό Μ.Ο., οι έφηβοι στην Ελλάδα στοιχηματίζουν χρήματα διαδικτυακά σε χαμηλότερα ποσοστά. Η Περιφέρεια Β. Αιγαίου ήταν στις χαμηλότερες θέσεις για το ερώτημα «2-4 φορές τον μήνα». Στη Χίο, οι δείκτες είναι χαμηλότεροι από το σύνολο της χώρας «μέσω ίντερνετ» και «σε πρακτορείο»· σε κίνδυνο για παθολογική ενασχόληση ήταν το 8,6% ενώ είχε ήδη το 1,1% (Φωτίου και συν, 2020· Φωτίου και συν. 2021α,2021β).
Όταν μια οικογένεια ανακαλύπτει τον προβληματικό τζόγο μέλους της, βιώνει σύγχυση, αιφνιδιασμό, άρνηση, αμφιβολία, ενοχές, θυμό, απώλεια εμπιστοσύνης και ανησυχία για το μέλλον. Τυπικές αντιδράσεις του παίκτη μετά την αποκάλυψη είναι να αρνηθεί την κατάσταση, να μειώσει τη σοβαρότητα, να πει ότι ήταν μεμονωμένο περιστατικό ή να μετατοπίσει ευθύνες. Αν δεν δέχεται βοήθεια, είναι σημαντικό να μην ορίσει η οικογένεια τις συναντήσεις με ειδικούς για το μέλος, αλλά να το κινητοποιήσει να παραδεχτεί το πρόβλημα και να ζητήσει το ίδιο βοήθεια, να προστατευτούν από τυχόν χρέη και να μην τα πληρώσουν, γιατί το διευκολύνουν να αποφεύγει να αντιμετωπίζει τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει, αλλά να βρει τρόπο να τα λύσει· να μην του φέρονται σαν άρρωστο χωρίς καθόλου έλεγχο της κατάστασής του (Blaszcynski,2003).
Η πρόληψη της κατάχρησης και εξάρτησης από τον τζόγο αφορά σε παρέμβαση πριν την εκδήλωσή του, με ενίσχυση προστατευτικών παραγόντων που ενδυναμώνουν το άτομο και ενεργοποιούν τις άμυνές του: προαγωγή υπεύθυνης συμπεριφοράς, ενημέρωση για πραγματικά δεδομένα και κινδύνους του τζόγου, διόρθωση εσφαλμένων πεποιθήσεων, ενίσχυση δεξιοτήτων ελέγχου και επίλυσης γνωστικών και κοινωνικών προβλημάτων στους εφήβους, αυτονομία, αυτοέλεγχος, αίσθηση σκοπού και μέλλοντος, να καθυστερήσει η ηλικία έναρξης, οικογενειακή συνοχή, σύνδεση με το σχολείο, παροχή εναλλακτικών, ευαισθητοποίηση κοινότητας στην πρόληψη των εξαρτήσεων και άσκηση πίεσης για αλλαγή πολιτικών για μείωση των παραγόντων κινδύνου [πχ τήρηση απαγόρευσης της πρόσβασης ανηλίκων σε χώρους τυχερών παιγνίων] (Derevensky et al.,2004). Οι γονείς είναι σημαντικό να θέτουν οι ίδιοι το παράδειγμα και όρια ως προς χρήση, δηλαδή να μην ενισχύουν τη συμπεριφορά δίνοντας σαφές μήνυμα ότι δεν είναι αποδεκτή, διερευνώντας παράλληλα αν συνυπάρχουν άλλες δυσκολίες και να βρίσκονται κοντά στο παιδί.
Του Στράτου Τσουκάρη, στελέχους του Κέντρου Πρόληψης Χίου Ναυτίλος,
στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Ναυτίλου για την Παγκόσμια Ημέρα Κατά των Ναρκωτικών 2023
