Ο μαστίχι! Αυτό το δώρο της φύσης επανέρχεται συνεχώς στον λόγο της λαογράφου και συγγραφέα Νάντιας Μαχά-Μπιζούμη ως η κύρια αιτία ευμάρειας και κατακτήσεων ανά τους αιώνες στο νησί της Χίου. Το στοιχείο που, πέρα από την οικονομία, εν τέλει καθόρισε τις συνήθειες και την αισθητική μιας ολόκληρης κοινωνίας μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Πρόκειται για έναν τόπο μεγάλης αξίας, του οποίου οι κάτοικοι, ακόμα και σε εποχές ξένης κατοχής, δεν έπαψαν να παράγουν πλούτο, γεγονός που τους άνοιγε τους ορίζοντες στον κόσμο.

Έτσι, η μεγάλη ανάπτυξη της τοπικής υφαντουργίας, που πήρε μεγάλες διαστάσεις την περίοδο της γενοβέζικης κατάκτησης (1346-1566), αποτυπώνεται στα πτυχωτά «φουστάνια» των Μαστιχοχωρίων, ενδύματα που μέσα στους αιώνες γίνονται φορείς των αγροτικών και οικονομικών εξελίξεων και αντικείμενο μελέτης της ιστορίας του νησιού.

 

— Τι είναι εκείνο που κάνει τα φουστάνια των Μαστιχοχωρίων να αποκτούν ιδιαίτερη σημασία;

Στη Χίο έχουμε δύο βασικούς τύπους γυναικείας φορεσιάς, έναν στο Πυργί και έναν στην Καλαμωτή. Και στα δύο χωριά υπάρχει η παρουσία του κοντού λευκού πτυχωτού φουστανιού, έτσι όπως το γνωρίζουμε από τις μουσειακές συλλογές.

 

Υπάρχει, όμως, και ένας τρίτος τύπος ενδύματος, λιγότερο γνωστός, στα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια, που, παρότι διατηρεί στην ονομασία του τον όρο «φουστάνι» ή «κοντό», δεν είναι φουστάνι αλλά ένα αμάνικο ζακέτο, δηλαδή ένα γιλέκο. Η πτύχωσή του βρίσκεται στο πίσω μέρος της πλάτης, θυμίζει μάλιστα το λεγόμενο και «σαμαράκι», τη συγκεντρωμένη πτύχωση που βρίσκουμε στην πλάτη του φουστανιού από το Πυργί, γι' αυτό πιθανόν αποτελεί εξέλιξή του. Δηλαδή, στο πέρασμα των χρόνων αυτός ο τύπος ενδυμασίας από το Πυργί εξελίσσεται, το κάτω τμήμα του φουστανιού αποκόπτεται, φεύγει, και μένει μόνο το επάνω τμήμα, διατηρώντας ως ανάμνηση την ονομασία, που συνδέεται με το αρχικό του σχήμα.

 

Αυτό μας οδηγεί στο να αντιληφθούμε ότι είναι πολύ πιθανό να αποτελεί εξέλιξη του αρχικού ενδυματολογικού τύπου. Συχνά τα ενδύματα χάνουν είτε το πανωκόρμι τους είτε το κάτω μέρος. Κάπως έτσι αντιλαμβανόμαστε και την εξέλιξη, γιατί η εικόνα που έχουμε για τις τοπικές ενδυμασίες μέσα από τα μουσεία είναι κυρίως μια εικόνα παγιωμένη και παγωμένη σε μια χρονική στιγμή. Η αλήθεια, όμως, απέχει πολύ, έχουμε εξέλιξη σε όλες τις τοπικές ενδυμασίες στο πέρασμα των χρόνων, η οποία φτάνει μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα.

 

Οι ενδυματολογικές μεταβολές στην παραδοσιακή κοινωνία γίνονται με πολύ αργά βήματα, γιατί το ένδυμα συνδέεται απόλυτα με την ταυτότητά της. Την τοπική ταυτότητά της, ως κώδικα επικοινωνίας, ας πούμε, που ενημερώνει τα άτομα από άλλο χωριό ή άλλη περιοχή για τον τόπο καταγωγής της γυναίκας που φοράει μια συγκεκριμένη φορεσιά.

 

— Έχει ενδιαφέρον το ότι εμείς τα γνωρίζουμε περισσότερο από τις Κυκλάδες.

Τα φουστάνια που διασώθηκαν στη Χίο πιστεύουμε ότι είναι πράγματι ο τύπος του φουστανιού που φορέθηκε και στην ευρύτερη περιοχή των Κυκλάδων. Καθώς δεν έχουν διασωθεί ολόκληρες φορεσιές από τα Κυκλαδονήσια, γνωρίζουμε γι' αυτές κυρίως μέσα από τις γκραβούρες και από τους περιηγητές. Το σχήμα τους μοιάζει με εκείνο των φουστανιών που διασώθηκαν στη Χίο. Γιατί μπορεί τα φουστάνια αυτά να απηχούν φόρμες της ιταλικής Αναγέννησης, που βεβαίως ήρθαν με τους Γενοβέζους, αλλά ακόμα και όταν έρχεται η οθωμανική κατάκτηση, η χρήση τους συνεχίζεται. Γιατί η ταυτότητα αυτών των φουστανιών στην ουσία συνδέθηκε απόλυτα με το μαστίχι, το στοιχείο που καθορίζει τα πάντα στην ιστορία του νησιού. Είναι ο λόγος που όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το νησί δεν αναγκάζουν τους κατακτημένους να αλλάξουν τα ενδυματολογικά τους πρότυπα, δίνοντάς τους μάλιστα μια σειρά από προνόμια.

— Οπότε η Χίος αποτελούσε μια ιδιόρρυθμη εξαίρεση και οι ντόπιοι έτυχαν άλλης αντιμετώπισης. Δεν απαιτήθηκε ενδυματολογική εξομοίωση από τους Οθωμανούς;

Οι Οθωμανοί συνήθως επέβαλλαν τα δικά τους ενδυματολογικά πρότυπα στους λαούς που κατακτούσαν, σε αντίθεση με τους Βενετούς στην Κρήτη ή τους Γενουάτες. Προφανώς, επειδή στη Χίο μπορούν να διαχειριστούν το μαστίχι, δίνουν προνόμια στους κατοίκους, και ένα από αυτά ήταν η διατήρηση του τρόπου ένδυσής τους, όπως είχε διαμορφωθεί στα χρόνια της γενοβέζικης κατάκτησης.

— Να σταθούμε στον δέκατο έκτο αιώνα και τους Γενουάτες. Έφεραν τεχνογνωσία, εξελιγμένη αισθητική και τη μόδα, που καταρχάς υιοθέτησε η ντόπια άρχουσα τάξη, η οποία πάντα μιμείται τους κατακτητές, και σταδιακά πέρασε στα χαμηλότερα στρώματα του νησιού.

Ακριβώς. Αλλά όταν καταφθάνουν οι Γενοβέζοι, το 1346, γίνεται εποικισμός και οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, οι αρχόντισσες της Χώρας, πράγματι μιμούνται τις Γενοβέζες αρχόντισσες ως προς τον τρόπο της ένδυσης. Μόνο που τις μιμούνται παθητικά, δηλαδή αναπαράγουν τα ποδήρη, μακριά φορέματα με τις βαριές πτυχώσεις της ιταλικής Αναγέννησης, γιατί στην ουσία είναι οι εκπρόσωποι της αργόσχολης τάξης. Δεν χρειάζεται να έχουν ενδύματα που θα τους βοηθούν στις καθημερινές τους δουλειές.

Τα κατώτερα στρώματα, από την άλλη, εργάζονται καθημερινά πολύ σκληρά σε αγροτικές εργασίες. Δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιούν βαριά υφάσματα, μεταξωτές στόφες με υφασμένα διακοσμητικά μοτίβα. Έχουν όμως ως πρώτη ύλη το βαμβάκι, από το οποίο, όταν το περνούν στον αργαλειό, βγάζουν το βαμβακερό πανί – πυκνοϋφασμένο πανί θα το χαρακτήριζα, έναν πρώιμο τύπο του τζιν υφάσματος.

Αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να κάνουν ένα φουστάνι το οποίο στο πάνω τμήμα είναι αρκετά εφαρμοστό και στο κάτω τμήμα μπορεί είτε να αναπτυχθούν πτυχώσεις ολόγυρα –το παράδειγμα της Καλαμωτής– είτε αυτές να συγκεντρωθούν στο πίσω μέρος της πλάτης, βλέπε το παράδειγμα από το Πυργί. Επίσης, τα φουστάνια είναι κοντά, για να μπορούν οι εργαζόμενες γυναίκες να κινούνται με ευκολία στον χώρο της καθημερινότητάς τους.

— Που είναι το χωράφι.

Σωστά. Επιπλέον, ακριβώς επειδή το πάνω μέρος του φουστανιού τους είναι πολύ στενό, αναγκάζονται να κάνουν ένα κατακόρυφο άνοιγμα μπροστά για να μπορούν να έχουν ελευθερία κίνησης. Οπότε, τι είναι αυτό το ξεχωριστό που έχει η Χίος;

Από τη μια πλευρά η παθητική μίμηση και από την άλλη μια ενεργητική κίνηση, μια μετουσίωση η δημιουργική αναπαραγωγή ενός ενδυματολογικού προτύπου που δίνει τη δυνατότητα να κινούνται οι γυναίκες του αγροτικού κόσμου πιο εύκολα στην καθημερινότητά τους.

Βεβαίως και αλλάζουν. Το κοντό αμάνικο ζακέτο πιθανολογούμε ότι είναι η εξέλιξη του αρχικού τύπου του δέκατου έκτου αιώνα, δηλαδή το «φουστάνι» στο Πυργί που έχει συγκεντρωμένη όλη την πτύχωση στο πίσω μέρος της πλάτης. Και στο Πυργί και στην Καλαμωτή έχουμε λευκό φουστάνι. Όταν αυτό εξελίσσεται, φτάνοντας στον δέκατο ένατο αιώνα, κονταίνει και άλλοτε διατηρεί το λευκό του χρώμα και άλλοτε γίνεται χρωματιστό.

— Στη Χώρα τα φουστάνια των αρχοντισσών ήταν πολύχρωμα.

Κυρίως μεταξωτά, μεταξοβάμβακα, με χρωματιστά διακοσμητικά μοτίβα, λόγω της ανάπτυξης της μεταξουργίας, καθώς, όταν έρχονται οι Γενοβέζοι, φέρνουν μαζί τους τεχνίτες, γνώστες της τεχνογνωσίας παραγωγής υφασμάτων, που ήταν υψηλή στη Γένοβα.

— Άλλωστε, έτσι έγινε μεγάλη εξαγωγική δύναμη υφασμάτων.

Ήδη πριν από την κατάκτηση των Γενοβέζων υπήρχε μεγάλη ανάπτυξη της μεταξουργίας στο νησί, αλλά η καινούργια τεχνογνωσία που έφεραν όχι μόνο βελτίωσε αισθητά την ποιότητα της ντόπιας παραγωγής αλλά αύξησε και την παραγωγή. Τα μεταξωτά υφάσματα πηγαίνουν στη Γένοβα και από κει διακινούνται στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Υπάρχει ανάπτυξη της υφαντουργίας όχι μόνο στο βόρειο τμήμα του νησιού αλλά και στο νότιο. Οι περιηγητές μάς δίνουν εξαιρετικά στοιχεία, όπως το ότι έχουμε μια σειρά από διαφορετικές ποιότητες μεταξωτών, μεταξοβάμβακων υφασμάτων, ότι έχουμε πολλά σατέν, τα γνωστά ατλάζια, μπροκάρ, που είναι τα πιο βαριά, μια ποιότητα βασισμένη στα βενετσιάνικα πρότυπα, ωραίους κατιφέδες, δηλαδή βελούδινα υφάσματα που ακολουθούσαν τα υποδείγματα της Γένοβας, ταφτάδες εφάμιλλους του μουαρέ, που ντύνουν τις αρχόντισσες του νησιού.

Όλα αυτά τα καταγράφουν οι περιηγητές από τον δέκατο έκτο μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα, με εξαιρετικές λεπτομέρειες και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Η μεταξουργία στη Χίο είχε μια τρομερή δυναμική, γιατί ήταν οργανωμένη όχι μόνο σε βιοτεχνικό επίπεδο αλλά και σε οικοτεχνικό, και το πολύ σημαντικό είναι ότι το εργατικό δυναμικό εξειδικεύεται και κατανέμεται γεωγραφικά σε συγκεκριμένα χωριά. Δηλαδή εκεί όπου έχω τον έναν τύπο φουστανιού, στην Καλαμωτή, οι ντόπιοι εξειδικεύονται στη μεταξουργία, όπως και στα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια και στη βόρεια πλευρά, στη Βολισσό.

Όλα αυτά συμβαίνουν γιατί οι Γενουάτες φέρνουν μαζί τους τεχνίτες που εξειδικεύονται στην υφαντουργία, οι οποίοι βρίσκουν έτοιμη υποδομή στο νησί και την απογειώνουν. Διακινούνται τεράστιες ποσότητες μεταξωτών υφασμάτων, μεταξοβάμβακα, κλινοσκεπάσματα, που φτάνουν μέχρι και την Αγγλία, αν και ήδη από τις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα έχουμε την παρουσία στο νησί Άγγλων εμπόρων.

— Αναφέρεστε και σε ένα φουστάνι του 1553 με έκθετα τα στήθη. Σημαίνει αυτό κάτι για τη σεξουαλικότητα της εποχής;

Οι αρχόντισσες, κατά τη γενουατική περίοδο, φοράνε ενδύματα με βαθύ ντεκολτέ, μιμούμενες τις Γενοβέζες. Το στήθος και η περιφέρεια αποτελούν την ερωτογενή ζώνη της μόδας. Η έκθεση όμως, το σχήμα και το μέγεθος του στήθους, ο λαιμός, οι ώμοι, φορτίζονται ή αποφορτίζονται ερωτικά ανάλογα με τα πολιτισμικά περιβάλλοντα στα οποία αναπτύσσονται τα ρούχα.

— Στοιχείο εισηγμένης κουλτούρας της ιταλικής Αναγέννησης.

Μα, μιλάμε για συνύπαρξη των λαών. Όταν μελετάμε τα ενδύματα, προσπαθούμε να εντοπίσουμε ή, μάλλον, να τα βάλουμε σε πλαίσιο με βάση τα ιστορικά και πολιτισμικά τους συγκείμενα.

— Η Χίος, ως νησί ανοιχτών οριζόντων, χάρη στο εμπόριο και τους καραβοκύρηδες, δεν ήταν αποδέκτης πολλών διαφορετικών πολιτισμικών και κοινωνικών ερεθισμάτων;

Αυτό που με ρωτάτε είναι πολύ ωραίο. Οι περιηγητές που επισκέφθηκαν το νησί από τον δέκατο έκτο αιώνα μέχρι και το πρώτο μισό του δέκατου ένατου εστιάζουν το ενδιαφέρον τους και στις γυναίκες του νησιού. Μιλάνε με πολύ ωραία λόγια για την εμφάνιση και τη χειραφέτησή τους. Υπενθυμίζω ότι οι γυναίκες της Χίου ήταν πολύ δυναμικές, καθώς εκείνες ήταν το εργατικό δυναμικό που δούλευε το μαστίχι αλλά κι εκείνες που παρήγαν ρούχα και τα πουλούσαν, γεγονός που τους έδινε οικονομική ανεξαρτησία.

Οι περιηγητές, μάλιστα, φτάνουν σε σημείο να παρερμηνεύουν την οικειότητα στη συμπεριφορά τους κατά την πώληση των προϊόντων τους. Σε αυτό το κλίμα, η νοοοτροπία των γυναικών του νησιού διέφερε ριζικά από άλλων που την ίδια χρονική στιγμή ζούσαν σε καθεστώς αυστηρού περιορισμού.

— Και όταν το 1566 κατακτάται η Χίος από τους Οθωμανούς, αρχίζει η σύνδεση με την Κωνσταντινούπολη.

Οι Χιώτες παίρνουν μια σειρά από αχτναμέδες, προνόμια, και συνεχίζεται η ανάπτυξη. Έχουμε εξαιρετικές περιγραφές γι' αυτή την περίοδο, ονομασίες, τιμές, τεχνικές λεπτομέρειες για τα παραγόμενα υφαντά της μεταξουργίας. Ξέρουμε πώς εξελίσσεται εμπορικά η σχέση της Χίου με την υπόλοιπη ανατολική Μεσόγειο.

— Η μορφή των «φουστανιών», τελικά, παγιώθηκε μέσα στους αιώνες;

Οι ενδυματολογικές μεταβολές στην παραδοσιακή κοινωνία γίνονται με πολύ αργά βήματα, γιατί το ένδυμα συνδέεται απόλυτα με την ταυτότητά της. Την τοπική ταυτότητά της, ως κώδικα επικοινωνίας, ας πούμε, που ενημερώνει τα άτομα από άλλο χωριό ή άλλη περιοχή για τον τόπο καταγωγής της γυναίκας που φοράει μια συγκεκριμένη φορεσιά. Στα τέλη του δέκατου ενάτου αιώνα τα φουστάνια αποκτούν το τελικό τους σχήμα, παγιώνεται η φόρμα τους, ενώ στις αρχές του εικοστού χάνουν τη λειτουργικότητά τους. Μέχρι και το 1920-1930 υπάρχουν στα χωριά γυναίκες που φοράνε τη φορεσιά τους. Από κει και πέρα, έρχεται η δυτικότροπη μόδα και κυριαρχούν οι νέες ενδυματολογικές συνήθειες και για τις Μαστιχοχωρίτισσες.

— Μέχρι που έρχεται η παρακμή λόγω δύο παραγόντων, της πανώλης του 1788 και του σεισμού του 1881.

Ήδη, στα μισά του δέκατου όγδοου αιώνα η βιοτεχνική μεταξουργία έχει αρχίσει να παρουσιάζει κάμψη. Λόγω της πανώλης χάνεται εργατικό δυναμικό, η παραγωγή μειώνεται κι αυτό οδηγεί στην παραποίηση των υφασμάτων, που χάνουν την υψηλή τους ποιότητα. Χάνονται οι μεγάλες αγορές. Έτσι, η Χίος περνάει στη νεότερη ιστορία με σημαντικά απομεινάρια της τα πτυχωτά φουστάνια πάνω σε αναγεννησιακά πρότυπα.

 

 

ΓΡΑΦΕΙ: Νάντια Μαχά-Μπιζούμη, «Φουστάνια» αναγεννησιακού τύπου στη Χίο (16ος αιώνας - αρχές 20ού). Λαογραφική συμβολή στην τυπολογική προσέγγιση των τοπικών ενδυμασιών, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς

Πηγή: m.lifo.gr