Απαντήσεις στα ερωτήματα του τίτλου έχουν δοθεί αρκετές. Ιστορικοί, στρατιωτικοί, πολιτικοί, διεθνολόγοι, στρατηγικοί αναλυτές, δημοσιογράφοι, ΄Ελληνες και ξένοι, έχουν καταγράψει και καταθέσει δημόσια τις απόψεις τους. Επιδιώκοντας να φανούν “αντικειμενικοί”, οι περισσότεροι εξ αυτών, αν όχι όλοι, διατυπώνουν διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Προφανώς, την αντικειμενικότητα, αν βέβαια μπορεί να υπάρξει, την υποκαθιστά η υποκειμενικότητα, έτσι όπως αυτή καθορίζεται από τη γενική ιδεολογικοπολιτική συγκρότηση καθενός.
Οι Βενιζελικοί, καταριόντουσαν τον Βασιλιά Κων/νο Α΄και τη φιλομοναρχική Παράταξη ως υπεύθυνους για τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Αντίθετα, οι Βασιλικοί, αναθεμάτιζαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που τον θεωρούσαν ΚΥΡΙΟ υπεύθυνο της τότε ήττας μας από τους νεότουρκους.
Προσωπικά, όσο περισσότερες αναγνώσεις σχετικών κειμένων έκανα κατά καιρούς, τόσο πιο πολύ μπερδευόμουν μέσα μου. Τελικά, κατέληξα να θεωρώ πιό αντικειμενική την περιγραφή που, άπειρες φορές, άκουσα να κάνει η Μικρασιάτισσα “θεία” Μαριγή, η οποία είχε βιώσει και τις δύο προσφυγιές, αυτήν του 1914 και την πιο βάρβαρη του 1922, που αποτέλεσε και τον οριστικό ενταφιασμό της λεγόμενης “ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ”.
Η “θεία” Μαριγή, σύζυγος Πέτρου Ντόγρη, το γένος Θοδωρή Δημάκη, όπως ξανάγραψα προ καιρού, είχει γεννηθεί στο Ρεϊσδερέ της Μικράς Ασίας το 1902. Τυπική μόρφωση δεν είχε. ΄Ομως διέθετε φοβερό θυμητικό, περιγραφική ικανότητα ζηλευτή και σπάνια οξύνοια νου.
Τόσο κατά τα γυμνασιακά μου χρόνια (1959-1965) όσο και κατά τα φοιτητικά που ακολούθησαν (1965-1970), με τα σπίτια μας “κολλητά” (ενορία Αγ. Μάρκου Βροντάδου), είχα την τύχη να ακούσω από τα χείλη της τις διηγήσεις για όσα έζησε από το 1914 έως το 1922.
- Αριστειδάκι, μου έλεγε, όλοι εμείς οι Έλληνες της Μικρασίας, ακούγαμε για τα κατορθώματα του Ελευθερίου Βενιζέλου και ζηλεύαμε. Ως Πρωθυπουργός, από το 1910, με τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912 και του 1913, είχε ελευθερώσει από την Τουρκική σκλαβιά, την Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Είχε διπλασιάσει σε έκταση την Ελλάδα. Δε βλέπαμε λοιπόν την ώρα που θα ελευθέρωνε και μας από τη σκλαβιά στο Σουλτάνο.
Για κακή μας τύχη όμως, το 1914, ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Βενιζέλος ήταν αποφασισμένος να μπει στον πόλεμο και η Ελλάδα, στο πλευρό των Αγγλογάλλων και Ρώσων κατά των Γερμανών και των συμμάχων τους. Αυτό όμως δεν το ήθελαν οι αντίπαλοί του, οι φιλοβασιλικοί, ούτε και ο ίδιος ο Βασιλιάς Κων/νος που ήταν Γερμανόφιλος. Αυτή ήταν η αιτία που άρχισε ο Εθνικός διχασμός μεταξύ Βενιζελικών και Βασιλικών. Η Ελλάδα χωρίστηκε στα δύο, στο Κράτος της Αθήνας και στο Κράτος της Θεσ/κης, όπου ο Βενιζέλος έκαμε δική του Κυβέρνηση, την οποίαν υποστήριζαν οι Αγγλογάλοι και οι λοιποί σύμμαχοί τους.
Την ίδια ώρα που αυτά γινόταν στην Ελλάδα, οι φανατικοί εθνικιστές της Τουρκίας, πληγωμένοι από τις ήττες του Σουλτάνου και φανερά πικραμένοι που είχαν χάσει εδάφη στην Ελλάδα, ξέσπασαν εναντίον μας, δηλαδή κατά των Μικρασιατών. Με φοβέρες και λεηλασίες, μας εξανάγκασαν στην πρώτη προσφυγιά του 1914.
Με τη λήξη του Παγκοσμίου Πολέμου το 1918, στον οποίον τελικά, δια του Βενιζέλου, πήρε μέρος και η Ελλάδα, οι Αγγλογάλλοι, θέλοντας να διαλύσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, πρότειναν στον Βενιζέλο, αν το ήθελε και το μπορούσε, να στείλει στρατό στη Μικρασία για να προστατεύσει από τους αφιονισμένους νεότουρκους, εμάς τους Χριστιανικούς πληθυσμούς.
Παρά τη σφοδρή αντίδραση των φιλοβασιλικών, ο Βενιζέλος πήρε τη μεγάλη απόφαση και το πρωΐ της 15ης Μαΐου 1919, ο Ελληνικός στρατός έκανε απόβαση και κατέλαβε τη Σμύρνη και τις γύρω περιοχές.
Τότε, εμείς, οι πρόσφυγες του 1914, γυρίσαμε ξανά στα Χωριά και τα σπίτια μας που τα βρήκαμε ρημαγμένα από τους Τούρκους. Όμως, αυτό δεν άρεσε καθόλου στους φανατικούς νεότουρκους, που, με αρχηγό τον γερμανοσπουδασμένο Κεμάλ Ατατούρκ, άρχισαν ανταρτοπόλεμο κατά του Ελληνικού στρατού και νέες απειλές και λεηλασίες εναντίον μας.
Ο Κεμάλ, με τη βοήθεια Γερμανών στρατιωτικών, άρχισε να εκπαιδεύει το στρατό του τον οποίον πια στήριζαν φανερά και οι Ρώσοι (Μπολσεβίκοι) του Λένιν. ΄Ομως, τα πράγματα στην Ελλάδα δεν πήγαιναν καλά. Ο κόσμος άρχισε να γυρίζει την πλάτη στον Βενιζέλο.
Στράφηκε προς τους φιλοβασιλικούς του Γούναρη, που ζητούσαν να γυρίσει ο στρατός της Μικρασίας στην Ελλάδα.
΄Εγιναν εκλογές το Νοέμβρη του 1920 και ο Βενιζέλος καταποντίστηκε. Οι φιλοβασιλικοί έκαμαν Κυβέρνηση και, παρά τις συμμαχικές προειδοποιήσεις, έφεραν ξανά στον θρόνο του τον Κων/νο που είχε βρεθεί σε εξορία από του Βενιζελικούς.
Οι Γάλλοι, δυσαρεστημένοι από όλα αυτά, έπαψαν να στηρίζουν την Ελλάδα και έκαμαν κρυφή συμφωνία με τον Ατατούρκ. Σα να μην έφθανε αυτό, η νέα Κυβέρνηση, άρχισε διώξεις κατά Βενιζελικών αξιωματικών του Στρατού, τον οποίον Στρατό, οι του Γούναρη,όχι μόνο δεν γύρισαν στην Ελλάδα όπως είχαν υποσχεθεί στον Λαό, αλλά έδωσαν εντολή στους νέους ηγέτες του, να βαδίσει προς την Άγκυρα, κάτι που εξ αρχής επεδίωκαν και οι Βενιζελικοί προς πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας δια της εξόντωσης του Κεμαλικού στρατού.
Δυστυχώς τα πράγματα ήρθαν ανάποδα. Η νέα ηγεσία του Στρατού ήταν άπειρη και οι στρατιώτες μας ταλαιπωρημένοι από τις συνεχείς μάχες και τις κακουχίες. Χωρίς επαρκή εφόδια και με πεσμένο το ηθικό τους, δέχτηκαν την αντεπίθεση του Κεμαλικού στρατού που τους πήρε “φαλάγγι”. ΄Ετσι φτάσαμε στη ντροπιαστική ήττα μας και τον οριστικό Μικρασιατικό ξεριζωμό. Η Μικρασία χάθηκε για πάντα από τους Έλληνες.
Η πίκρα και η αγανάκτηση Βενιζελικών αξιωματικών ήταν η αιτία που, εδώ, στη Χίο, ο Πλαστήρας και μαζί του άλλοι στρατιωτικοί, έκαμαν Κίνημα κατά της Κυβέρνησης και του Βασιλιά.
Αυτοί, πανικόβλητοι, παρέδωσαν την εξουσία στους Κινηματίες που κάλεσαν τον Βενιζέλο να επιστρέψει από το Παρίσι όπου βρισκόταν αναθέτοντάς του τη δύσκολη διαπραγμάτευση με τον Ατατούρκ. ΄Ετσι οδηγηθήκαμε στη συμφωνία και τη συνθήκη της Λωζάννης του 1923.
Αν κάτι πέτυχε τότε ο Βενιζέλος, ήταν να πείσει συμμάχους και Κεμάλ, ώστε, έναντι των Ελλήνων Μικρασιατών προσφύγων (περίπου 1.500.000), να πάρει η Τουρκία περί τους 500.000 Μουσουλμάνους που, έως τότε, κατοικούσαν στην Ελλάδα, πλην των Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, ενώ η Τουρκία δέχθηκε να παραμείνουν οι Έλληνες Χριστιανοί στην Κων/πολη, την Ίμβρο και την Τένεδο, που όμως, και από εκεί, τους έδιωξαν οι Τούρκοι τα επόμενα χρόνια.
Αυτή ήταν η ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής όπως την έζησε και μας της εξιστορούσε η “θεία” Μαριγή, θεωρώντας η ίδια ότι, για όλο αυτό το “κακό” που τους βρήκε, δηλαδή την ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ, κύρια αιτία ήταν ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ των Ελλήνων και η ασυνέπεια της Ελλάδας έναντι των συμμαχικών της σχέσεων.
Είχε δίκιο ή άδικο η “θεία” Μαριγή στην περιγραφή της; Τί λέτε;
του Αριστείδη Ζαννίκου
